بلوچی زبان ءُ لبزانک؛دیوانے گوں منیر مومن ءَ

دیوانے گوں منیر مومنءَ
سرھال: بلوچی زبان ءُ لبزانک
موڈریٹر: ھسام بلوچ

نبشتہ کار: مُلا نور محمد
اے دیوان چہ بلوچ اسٹوڈنٹس ایکشن کمیٹیءِ نیمگءَ زبانانی میاں استمانی روچءِ درگتءَ ماں پسنیءَ برجم دارگ بوتگ۔
ھَسام بلوچ: یونیسکوءِ رِدءَ ھمک چاردہ روچءَ رند یک زبانے مر ایت بلے زبان تھنا لبزانی امبارے نہ اِنت، یک سرجمیں دودمانے ءِ، folk wisdom یے ءِ آدینک اِنت۔ گیدی کسھانی تہءَ راجانی تاریخ، راجانی فوک وزڈم اندیم اِنت، کلاسیکل شئیر وتی وتی اھدانی آدینک اَنت۔ مات وتی چُکاں تھنا لیلو نہ دینت، بلکیں زند گوازینگءِ راھبندءِ سوجءَ دینت۔ وھدیکہ زبانے مر اِیت، اے کُل مِر اَنت۔ بلے اے بلوچی زبان ءُ بلوچانی بودناکی اِنت کہ دوسد سالءِ کالونیل جبرءَ پد ھم بلوچیءَ ھبر بوھگ ءَ اِنت، بلوچیءَ نبیسّگ بوھگءَ اِنت، دیوان بوھگءَ اِنت، سیمینار ھست اَنت، بلے چرے سرجمیں گپاں ابید ھم  چیزے انچیں جیڑہ ھست اِنت کہ مرچی بلوچی زبان ءُ لبزانکءِ دیمءَ میلانک اَنت۔
گوں من منیر مومن نشتگ، من منیرءِ پجارءَ نہ کن آں کہ آئیءَ شما کُل زان اِت۔ منیر ءَ شما بگندئے شائریءِ جھتءَ بہ زان اِت بلے مرچیگیں مئے دیوان تھنا شائریءِ ھوالہءَ نہ اِنت۔ اے دیوانءَ ما زبان ءُ لبزانکءِ اے دگہ تک ءُ پھناتانی سرا ھم گپ جن ایں۔
ما وتی مرچیگیں گپ ءُ رپءَ گوں سکیں کوھنیں بحثےءَ بندات کن ایں۔ یونانیانی کوھنیں کتاباں بہ گر داں مگربی یورپءِ لبزانکی چست ءُ ایراں، ادبی تحریکاں اے بحث لازُم وڑے نہ وڑے منتگ، آ بحث ایش اِنت کہ ادب پرچا نبیسگ بہ بیت؟ انسانءِ سکیں مصروفیں زندگی یے، اِدءَ لبزانکءِ زرورت چے اِنت ءُ انسان ءُ چاگردءِ سرءَ ایشیءِ سان چی انت؟ اگاں تو ادب نبشتہ مہ کن ئے ءُ اگاں من ادب مہ واناں، زاناں چے بیت؟
منیر مومن: چوناھا ایش اِنت کہ ھرچ چیزے کہ موجود اِنت، ( ما بازیں چیزاں نہ جیڑ ایں) ھرچ چیزے کہ موجود اِنت آ وتی، در اصل وتی ھستیءِ جواز اِنت۔ چد ءُ مستریں جواز چی بوت کنت کہ ما اینچو کرناں ایشیءِ جوابءَ پٹگءَ ایں ءُ جواب در نہ یتکگ، بلےآ چیز انگت exist کنگءَ اِنت، انگت ھست اِنت، منی ھیالءَ آئیءِ جوازءِ واستہ چد ءُ مستریں گپ وَ نہ بیت۔ ءُ آئیءِ جوازءِ کہ منی ذھنءَ چی تصور کئیت، من چی سرپد باں کہ ادب پرچا بوھگ لوٹ ایت; منی ھیال ءَ داں ھما روچءَ کہ تو انسان ءَ چہ آ دگہ جناوراں ممتازیں جاگھے ایر کن ئے، آئیءَ را ادبءِ زرورت اِنت، otherwise انسان ءَ را ممتاز بوھگءِ ھچ حق نیست اِنت۔ انسان وھدیکہ دو پورشنانی تہءَ بھر اِنت، یکے آئیءِ اے body اِنت، physical shape اِنت ءُ دومی آئی ءِ mentally یا تو گشت کن ئے کہ مارشتی شکل اِنت یا مارشتی بھر اِنت، من وَ ایش اِنت کہ ترا پیش داشت صرف  ھما چیزءَ کن آں کہ فزیکل وجودے دار اِیت بلے منی نفسیاتءِ تہءَ، دماغءِ تہءَ، منی پگرءِ تہءَ منی مارشتءِ تہءَ ھرچی کہ چست ءُ ایر بوھگ ءَ اِنت، ءُ اے مصروفیں زندگی کہ منی ءُ تئی چاریں نیماں موجود اِنت، اے فزیکل ھرچی کہ circumstances ھست اَنت، ھرچی کہ چست ءُ ایر بوھگ ءَ اَنت، اے منی سرا ھمینچو affect کنگ ءَ اَنت کہ دانکہ من وتی تہءَ اندیم مہ باں وتی اوریجن ءَ یا من وتی originality ءَ برقرار داشت نہ کن آں۔ ءُ ادب منی ھیال ءَ ھما اوریجنلٹیءَ را برقرار دارگ ءِ انسان ءِ آخری حربہ اِنت، اے واستہ داں روچ ء مرچی ادب تئی زرورت اِنت ءُ ھست اِنت۔
ھَسام: انچوش کہ تو گپءَ اتئے کہ انسانءَ  وتی اوریجنلٹی ءِ برجاہ دارگ ءِ واستہ ادب ءِ ھاجت ھست اِنت، بلے ما ھردیں کہ بلوچی لبزانکءِ نیمگءَ کائیں گڈا مارا لبزانکءِ نامءَ گیشتر شائر گندگءَ کاینت۔ بلوچی بُنکی ھساب ءَ سکیں ازگاریں زبانے; مئے گْورءَ یک سکیں آبادیں کلاسیکل اھدے موجود اِنت، ایشیءَ ابید گیدی کسہ موجود اَنت بتل ءُ چاچ ھست اَنت۔ مرے زمانگءَ تو گندئے کہ گیشتر زور شائریءِ سرا اِنت، تو افسانہءَ بہ زور، گدارءَ بہ زور ، نگدءَ بہ زور یا بائیوگرافیاں، اے چیزانی نبشتہ کنگءِ کلچر کم تر اِنت ءُ پدا وانگءِ ھسابءَ ھم تو انچوش سما کنگءَ ئے کہ گْوشئے زاناں شائریءِ وانوک گیشتر اَنت، تو وت اے چیز سما کتگ؟
منیر مومن: ھَو اے چیز ھست اِنت ءُ چوناھا ایش اِنت کہ اے چیز بنداتی صورتءَ گوں ھرچ زبانءَ بیت ءُ ھرچ زبانءَ گوں بوتگ ھم، لہتیں انچیں زبان کہ اودءَ بگندئے مرچی باندا شائری پہ نشان بوھگءَ نہ اِنت تھنا نثر نبشتہ بوھگ ءَ اِنت، آیانی ھم تو بنداتی تاریخءَ بچارئے آ چہ نظمءَ یا چہ شعر ءَ بندات بوتگ اَنت، ءُ پدا دگہ ھبرے، انسانی جبلتءِ اظہار سادہ تریں صورتءَ صرف شائریءِ تہءَ ممکن اِنت۔ ءُ انسان دانکہ ھمینچو چہ علم ءُ زانگ ءَ دور اِنت آ وتی جبلت ءَ گوں ھمینچو نزیک اِنت۔ تو مرچیگیں دور ءِ مسال ءَ دئے بلے مرچیگ ءَ چہ پنجاہ شست یا سد سال پیسر ءَ برو ترا ھچ نثر نہ رس ایت، مرچی وَ انگہ نثر ءِ نامءَ چیزے ھست، بلے آ دورءَ ابید چہ گیدی کسھاں کہ آ تئی کلاسیک ءَ چہ ھم ھما دیم پیداک اَنت، تئی کلاسیک ءَ بہ گر داں مُلائی دور ءَ بیا ترا نثر ءِ ھچ زبان نہ رس ایت، نیست اِنت، پرچا کہ نثر ءِ لھتیں زرورت بنت، علم ءَ گوں ھمگرنچ بوھگءِ۔ ءُ تئی مستریں مصیبت بلوچ ءِ ایش اِنت کہ بلوچ ھرچ دورءَ کہ گوں علمءَ بندوک بوتگ آئیءِ کرا ھما علم ءِ source بلوچی نہ بوتگ، علم ءِ سورس دگہ زبان بوتگ اَنت، عربی بوتگ ، پارسی بوتگ مرچی اردو اِنت، چد ءُ پیسر باریں کجام زبان بوتگ۔ دانکہ علم ءِ سورس تئی زبان نہ بیت تئی نثر اینچو ترقی نہ کنت۔ ءُ دومی گپ مرچی کہ ما مار اِتگ مارا نثری صورت ءَ کارے کنگی اِنت نوں نثری صورت ءِ کار منتشر اَنت، شنگ ءُ شانگ اَنت ، بوھگ ءَ وَ ھست اَنت بلئے دانکہ ترا انچیں source یے نہ بیت کہ تو آیاں یک جاگہ کت نہ کنئے ، تو pre-planned صورت ءَ نثر ءَ دیم ءَ نہ برئے، ھمے صورت پشت کپ ایت، پرچا کہ جبلی رنگءَ انسان گوں شئیر ءَ گیشتر نزیک اِنت۔
ھَسام: گڑا اینچو سال ءِ گْوزگ ءَ پد ما پرچا اے کارءَ pre-planned کت کنگءَ نہ اِیں؟ یا ما پرچا ایشیءِ واستہ ھما سورسءِ کہ تو گپءَ ئِے کنگءَ ئے، ما آ  پرچا جرڑ کت نہ کتگ اینچو سال اِنت؟
منیر مومن: آئیءِ مستریں وجہ وَ ایش اِنت کہ ترا یک سرکلے نیست اِنت، بلکیں ترا یک مرکزے نیست اِنت۔ لھتیں چیز انچین اَنت کہ آ گوں Apply کنگ ءَ وجودءَ کاینت۔ انفرادی کوشش وَ ھست اَنت مھلوک ءِ بلے انفرادی کوشش شِکل گرگءَ نہ اَنت، شکل گرگ ءِ واستہ زروری اِنت۔۔۔ نوں مثلاََ من ترا گش آں کہ تئی کرا چشیں یونیورسٹی یے نیست کہ آئی ءَ را بلوچیءِ تہءَ میڈیکل وانینگ ءِ واستہ میڈیکل ٹرمنالوجیانی زرورت بہ بیت ءُ آ اے بابتءَ کار بکنت۔ تئی کِرءَ ھچ یونیورسٹیءَ فلسفہ بلوچیءِ تہءَ وانینگ بوھگءَ نہ اِنت، کسءَ را زرورت نہ اِنت کہ بہ نند اِیت ءُ بلوچیءَ terminology جوڈ بہ کنت۔ میڈیکل وانینگ بوھگ ءَ نہ اِنت یا Economics بلوچی ءِ تہءَ وانینگ بوھگ ءَ نہ اِنت۔ مین سورس دانکہ تئی بلوچی نہ اِنت تئی اے چیز انچش پشت کپ اَنت۔ تو باندا انچیں تعلیمی نظامے رائج بہ کن  کہ تو میڈیکلءَ ھم بلوچی ءَ وانینت بہ کن ئے، تو Economics ءَ ھم بلوچی ءِ تہءَ وانینت بہ کن ئے، ءُ تو فلسفہ ءُ آ دگہ شعبھاں ھم بلوچیءِ تہءَ وانینت بہ کن ئے، تہ اے دُرسانی کار وت بنت۔ بلے دانکہ ترا سِکت نیست یا ھاٹیگ نیست، تئی اے کار پشت کپ اَنت۔
ھَسام: انچوش کہ سھتےءَ پیسر من تو شائریءِ ھوالہءَ گپءَ اتیں کہ مئے گْورءَ گیشتر شائری بوھگءَ اِنت، بلوچیءَ وَ سکیں شریں شائری یے بوھگءَ اِنت، بلے اِدءَ ھم تو جاگہ جاگھے سما کن ئے کہ مئے کِرّءَ شائری فارمءِ ءُ ٹریٹمنٹءِ ھوالہءَ اوشتاتگ، سک کم شائر تو گِندئے کہ آیاں اے کار، منی متلب نوکیں تجربہ کتگ، گیشتر جاگہءَ آئیءِ فارم یا ٹریٹمنٹ اوشتاتگ ءُ اے چیزءِ سرا ھبر ھم سک کم بیت۔ تو وت اے چیزاں مارئے کہ مئے کرءَ نبشتہ کارءِ ھمراھیءَ وانوک ھم اوشتاتگ؟
منیر مومن: من وَ چوناھا اے گپ چہ مرچی ءَ کساس بیست سال پیسر جتگ ءُ دنیگہ ھمے گپءِ گناھگاراں کہ بلوچیءَ شرگدار نیست۔ اے گپءِ انگت مھلوک منءَ شگانءَ جنت۔ دانکہ تئی کِرءَ تنقیدی بصیرتے نہ بیت، اے پیچیدگیاں کس نہ چار اِیت۔ مھلوک اِدءَ کئیت شئیرے وان ایت، یکےءَ را melody آئیءِ دوست بیت آئیءِ ستاءَ کنت، یکےءَ را آئیءِ میٹر دوست بیت آئیءِ ستاءَ کنت ( کس نہ زانت) مھلوک وَ گُش ایت کہ منیرءَ شئیرے ونتگ، تو آئیءَ جست کن کہ چونیں شئیرے؟ گش ایت سکیں وشیں شئیرے۔ چوں وشیں شئیرے؟ نوں آ ھچ گشت نہ کنت۔ ھمے واستہ کہ آئیءِ کرءَ یک طبیعتے وَ ھست، مئیلانے وَ ھست بلے تنقیدی شعورے نیست۔ ما انوں دراہ ھمے وڑءَ ستا کنگ بوھگءَ ایں، ما انوں دراہ ھمے وڑ ڈوبارگ بوھگءَ ایں۔ نوں مردم ناں اے ستایاں گوں بہ رؤت ناں اے ڈوبارگاں وتی گاماں بہ دار ایت، پرچا کہ تئی کِرءَ انگت تنقید نگار یا نگد کار ودی نہ بوتگ۔
ھَسام: ” مئے کِرّءَ نگدکار نیست ” بلے استاد نگدکارءَ علاوہ اگاں ما لبزانکءَ ابید زبانءِ جندءَ بچار ایں، ما کہ ھردیں کہ زبانءِ رکینگءِ ھبرءَ کن ایں گڑا مئے چم متنءَ سک بنت، ھرچ چیز کہ نبشتہ بوھگءَ اِنت، ھمائیءَ سک بنت۔ مرچیگیں زمانگءَ دگہ بازیں medium ھست اَنت کہ تو آیاں کارمرز کت کن ئے ءُ زبانءَ پھاز اِت کن ئے، انچوش کہ تئی کِرءَ آڈیو کتابانی آپشن ھست اِنت، animation ءِ آپشن ھست اِنت ، فلمءِ آپشن اِنت، فلمءِ توکءَ adaptationءِ آپشن اِنت کہ تو کسھے زورئے ءُ آئیءِ سرا فلمے اڈ کنئے، to kill a mockingbird ایشیءِ مسالے، The Shawshank Redemption ایشیءِ مسالے۔ بلے اے ڈیجیٹل زمانگءَ ھم ما گِند ایں کہ ما اے آپشن نہ زُرتگ اَنت، مئے کرا audiobook ءِ کلچر روچء مروچی نیست، اینیمیشنءِ کلچر ھم تقریبا نیست، فلم ھما روایتی رنگءَ اڈ بوھگءَ اَنت۔
منیر مومن: بلکل اے مئے پدمنتگی ھست اَنت، ما وَ انوں انچشکہ پیسر ءَ گپءَ اتیں، چنچو ھما سورس اَنت کہ پورئیں دنیاءَ کم کتگ ءُ دور داتگ اَنت ما انگہ avail نہ کتگ اَنت۔ اے وَ ھَیر سکیں نوکیں چیز اَنت۔ ءُ مئے بائدیں کوشش ھمے بہ بیت کہ ما اے درائیں سورساں use بکن ایں، ما اے درساں چہ پائدہ چست بکن ایں۔ ءُ (مئے گْورءَ) ھرچ شعبہءِ مردم بوھگ لوٹ ایت، مئے کِرءَ اسل ءَ شعبہ جات تقسیم نہ اَنت۔ نوں مسالء ھبر ءَ من شئیر نبشتہ کنگءَ اوں، تو افسانہ نویسگءَ ئے ، مھلوک زانت کہ اے نبشتہ کنگ ءَ انت نوں ھرچ کس ءَ را زبان ءِ بابت ءَ چیزے جست کنگی اِنت، آ من ءَ جست کنت یا ترا جست کنت، حالانکہ اے لسانیات ءِ شعبہ اِنت، شائرءِ یا ادیبءِ شعبہ نہ اِنت۔ یک شائرے زروری نہ اِنت ماہرِ لسانیاتے ھم بہ بیت، یک ادیبے زروری نہ اِنت ماہرِ لسانیاتے ھم بہ بیت۔ بلے تئی کِرءَ مردم نیست، ھرچ شعبہ ءَ مھلوک مکس کنت ءُ کئیت یا وَ شائرءِ کِرءَ اوشت ایت یا وَ ادیب ءِ گْورءَ اوشت ایت۔ اے منی ءُ تئی خوش قسمتی اِنت ھم ءُ بدقسمتی انت ھم۔
ھَسام: یکے وَ  ھمیش اِنت کہ تو اے مسلہءِ سرا وت گپءَ اتئے کہ مارا فیلڈانی مردم نیست اَنت کہ آ وتی فیلڈاں کار بکن اَنت۔ بلے ما دگہ ھم جیڑھے ھمے چیزانی نیامءَ گندگ ءَ ایں کہ مرچی زبانانی میاں استمانی روچ اِنت، مئے کِرءَ اسپیچ ھست اَنت، مشائرہ یے ھست اِنت، ءُ یک شائرےءِ گوما من دیوان کنگءَ آں۔ روچ زبانانی میاں استمانی روچ اِنت، بلے زبان تھنا ساچشتی ادب وَ نہ اِنت۔ انوں مئے کِرءَ کامرس اِنت، فلسفہ اِنت، سائنس اِنت، آ رِدءَ وَ چا ءُ گنتر کار نیست۔ مئے کِرءَ ادارہ نیست اے گپ راست اِنت، بلے ھمے کہ ھست اَنت، ھمے یونیورسٹی کہ ھست اَنت یا ھما ادارہ کہ آیاں کسانیں گرانٹے رسگءَ اِنت، آ اے ھوالہ ءَ چشیں کِردے پیلو کت نہ کن اَنت تئی ھیالءَ؟ کتاب رجانک بہ کن اَنت، نبشتہ بہ کن اَنت یا  اے وڑیں کلچرے بیار اَنت؟
منیر مومن: کِردے بلکل پیلو کت کن اَنت بلئے ایش اِنت کہ ادارہ وت ھچے نہ اِنت، ادارھاناں مردم کار پرما اَنت یا کار گِر اَنت ۔ منی اے مردم کہ ادارھانی تہءَ اتکگ اَنت آیانی مقصد زبانءِ یا ادبءِ واستہ کار کنگ نہ اِنت ، آیانی مقصد دگرے کہ آ اتکگ اَنت۔ آ انچوش کہ یک مردمے ھوٹلےءَ کار کنت ءُ تنخواہ گیپت، آیانی مقصد ھمے تنخواہءِ گِرگ اِنت، ھمے مراعاتانی زورگ اِنت۔ آیانی مقصد اے نہ اِنت کہ آ زبانءِ واستہ یا ادبءِ واستہ دگہ زھمے بہ جن اَنت ۔ ایشیءِ وَ ثبوتءَ آیانی کار دینت، منی ھیالءَ گشگءِ زرورت نہ اِنت ناں نام گرگءِ زرورت اِنت۔ ما ءُ شما دراہ زان ایں کہ کے چے کنگ ءَ اِنت ءُ کے چے نہ کنگءَ اِنت۔
ھَسام: متلب تو اے گپءَ کنگءَ ئے کہ کمٹمنٹءِ مسلہ اِنت؟
منیر مومن: بالکل کمٹمنٹءِ مسلہ اِنت۔ گوں کومءَ ، گوں زبانءَ ، گوں سرزمینءَ۔
ھَسام: اے گلوبلائزیشنءِ زمانگءَ وتی پجارءِ رکّینگ سکیں اھمیں کارے بلے یک انچیں راجے کہ آئیءِ زبان باز اَنت، یک ھسابےءَ وَ مئے واستہ اے شرّیں چیزے بلے باز مردم ھمے گِلّہءَ کنت کہ ما وھدے کہ یک ءُ دو زبانءِ سرا کارءَ ایں، دگہ سَے ءُ چار انچیں زبان ھست انت کہ آ ڈالچار  بوھگءَ اَنت۔ نوں اے وڑیں situation یےءَ ھما ادارہ کہ زبانانی سرا کارءَ اَنت، بلوچءِ زبانانی سرا، تھنا بلوچی ئیگ ءَ ناں، آ چونیں approach یے زُرت کن اَنت؟
منیر مومن : سکیں genuine ئیں سوالے۔ ءُ ایشیءِ باید اِنت ھما زبان کہ آیانی کمیونٹی ھست اَنت، اولی فرض وَ ھمایانی جندءِ بیت کہ آ وتی سطح ءَ چے کنگءَ اَنت۔ متلب من بلوچی speaking یے آں، من بلوچی ءِ سطحءَ چی کنگ ءَ آں۔ یکے براہوئی اسپیکنگے آ براہوئی ءِ سطحءَ چے کنگ ءَ اِنت، ءُ پدا ایشانی سربِرا یک انچیں ادارھے لوٹ ایت کہ آ اے دُرسانی کاراں maintain بہ کنت، یکجاگہ بہ کنت۔ پدا مسلہ کئیت ھما ادارہ سازیءَ اوشت ایت ءُ منءَ ترا ادارہ نام نہ بیت۔
ھَسام: چیردستیں راجانی گِلّہ باز بنت ءُ چوناھا مئے ھم گِلّہ باز اَنت۔ ھمے گِلّھانی تہءَ یک گِلّھے یا من نہ زاناں کنفیوژن گْوش ئے۔ مئے سیاسی ادارہ راجدوستیءِ لیکہءِ منّوک اَنت۔۔۔۔ ھمے سوال کہ من ساریءَ کتگ اَت اے ھما سوالءِ دومی بھر اِنت۔۔۔۔ گڑا اے ادارہ یا کہ سیاسی گَل ھست اَنت راجدوستی ءِ لیکہ ءِ منّوک اَنت بلے ایشانی نبشتہ کتگیں چیزانی مزنیں بھرے وتی زباناں نہ اِنت، ءُ آیانی ھسابءَ اے آیانی مجبوری اِنت پرچا کہ آیانی زبان باز اَنت۔ وتی کلوہءَ سرجمیں کوم ءَ رسینگءِ واستہ آ گْوش اَنت ما مجبور ایں کہ ما انچیں زبانے انچیں میڈیَمے بہ زور ایں کہ آئیءَ سرجمیں کوم سرپد بہ بیت، آ دگہ گپے کہ کوم آئیءَ سرپد بوھگءَ اِنت یا نہ، یا کوم آئیءَ چنچو ونت کت کنگءَ اِنت، بلے اے چیزءَ ما گِندگءَ ایں۔ من زاناں کہ اے یک انچیں سوالے کہ ایشیءِ جوابءَ سیاسی مردم ءُ سیاسی ادارہ گھتر دات کت کن اَنت بلے تو چوش کہ نبشتہ کارے ئے، ءُ تو لازُم چیزاں چارگ ءَ ئے۔ تو  لازم اے بابتءَ۔۔۔۔۔۔۔ تئی ھیال ءَ ھمے گپ کہ من راجدوستیءِ لیکہءِ منوک آں بلے من دگہ (درامدیں) زبانےءَ وتی کلوہءَ ایر کنگءَ آں، اے چیز وت ھمے لیکہءِ متضاد نہ اِنت؟
منیر مومن: نوں مستریں وَ غلط فھمی  ایش اِنت، ایشی ءَ را مئے سادگی گْوش ئے یا عقل مندی کہ یک مردمے گْوش ایت من سیاسی مردمے آں ءُ راجدوستے آں، من ءُ تو آئیءَ کبول کن ایں۔ پرچا کہ منی اولی وَ اعتراض ایش اِنت کہ اے سیاست کہ اِدءَ بوھگ ءً اِنت من وَ ایشیءَ سیاستءِ ھما مفہومءَ نہ زور آں۔ ءُ دومی ھبر ایش اِنت ھمے مردم کہ راجدوستیءِ دعویءَ کنگءَ اَنت آیا تو چی گشئے آ caliber ءِ سرا پورا کاینت کہ آ راجدوست اَنت؟
ھَسام: باز مردم ھَو۔
منیر مومن: باز مردم ۔۔۔ من نزاناں تو ھم چیر دئیگءَ ئے۔ ھَیر! بلے منءَ چشیں مردمے نظرءَ نئیت۔ پرچا کہ یک مردمے کہ وتی لٹریچرءِ تہءَ وتی جندءِ زبانءِ بدلءَ دگہ زبانے کارمرز کنت چریشیءَ مستریں دژمنی گوں زبانءَ بوت نہ کنت۔ آ  آ دگہ زبانانی گوما دوستیءِ ثبوتءَ چوں دنت؟ متلب من وتی لٹریچرءَ اگاں زیادہ اناں گڑا دو زبانءَ وَ چھاپ کت کن آں کہ آ بلوچستانءِ زبان بہ بنت۔ من وَ سَے زبانءَ ھم چھاپ کت ئِے کن آں، اگاں چار زبان اَنت من چاریناں ھم چھاپ کت ئِے کن آں۔ بلے ایش اِنت اگاں من ھچ نہ کن آں دو زبان ءَ وَ چھاپ کت ئِے کن آں، دگہ یک راجدوست ادارھے آ دگہ دو زبانءَ وتی لٹریچر ءَ چھاپ بہ کنت، ایشیءِ واستہ منی ھیالءَ اے بھانہ یا نیمونی جندے نہ اِنت۔ مسلہ صرف ایش اِنت کہ تئی زبانءَ گوں تئی محبت چینچوک اِنت، آئیءِ کساس چے اِنت۔۔۔ صرف ھمے زاھر بیت دگہ ھچ، ناں اِدءَ سیاست زاھر بیت ءُ ناں اِدءَ دگہ کوم پرستی زاھر بیت۔
ھَسام: ھشت ءُ دہ سال اِنت کہ بازیں بلوچےءَ چہ بلوچستانءَ لڈ ءُ بار کتگ ءُ در مُلکاں شتگ، جاورانی سَوَب بوتگ یا دگہ سَوَب بوتگ اَنت آ دگہ باوستے، بلے باز بلوچ شتگ۔ اے بلوچ ڈائسپورہ نوں سرجمیں دنیاءَ، سرجمیں بر اعظماں شِنگ اِنت بلے ایشانی چشیں علمی ءُ ادبی چست ءُ ایرے منی جندءَ انگت نہ دیستگ۔ تو دانتے ءَ بہ گر داں بیا محمودءَ، دانکہ بیا پابلو ءَ، درانڈیھی ءِ زمانگ ءَ مدام اھمیں ادبے نبیسّگ بوتگ، کہ اے رِدءَ سکیں سنگینیں ادبے مارا گندگءَ کئیت، ڈیوائن کومیڈیءَ بہ گر یا دگہ کتاباں۔۔۔ بلے بلوچانی گْورءَ یک  تاثرے ایش اِنت کہ جلاوتنی ءَ نبیسگ نہ بیت، بازیں مردمے وَ باقائدہ ھمے دلیلءَ ھم دنت کہ ” چوش کہ ما جلاوتن ایں، مئے گْورءَ مُلک ءِ زید ءُ کوچگ نیست اَنت، مئے کِرءَ سیاد ءُ وارس نیست، گڑا ما نبیس اِت نہ کن ایں”، نوں سوال ادءَ اے پشت کپ ایت کہ اے خارجی چیزاں ابید زاناں نبشتہ کارءِ کِرّءَ داخلی ھسابءَ چہ وتن ءُ ھاک ءَ سدگ ءَ رَند ھچ چیز پشت نہ کپ ایت کہ آ نبشتہ کت بہ کنت؟
منیر مومن: اے ھَیر مزنیں tragedy یے، دراصل ھبر ایش اِنت کہ ھمے مردم کہ گْوش ایت من سستگ آں ایشیءِ connectivity گوں وتی زمینءَ چے بوتگ؟ تئی ھمینچو کنکٹیوٹی گوں وتی زمینءَ ھست اِنت تو ھمینچو دور بہ روئے آ گیشتر پدّر بیت، آئیءِ ٹریجڈی خاص کر تئی ساچشتءِ تہءَ گیشتر بیت۔ ءُ درائیں ٹریجڈی ھما وھدءَ وجودءَ کاینت کہ چیزے چہ تو پچ گرگ بیت، چیزے چہ تو برگ بیت۔ منی اے علاقہ من ءَ ھما وھدءَ گیشتر یات کئیت کہ من چریشیءَ دور باں۔ من مرچی کہ اِدءَ نشتگ آں بگندئے من بے ھالاں کہ من کجا نشتگ آں، من چے کنگءَ آں، بلے من ایشیءَ چہ دو گام دور کہ رواں گڈا منءَ ایشیءِ یات، ایشیءِ ترانگ ھمینچو زہیری کن اَنت، ھمینچو ملور کن اَنت۔ من وَ اجب ھَیران آں کہ مھلوک یات کنگءِ وھدءَ بے ھال بیت، بے ھال کنگءِ وھدءَ چوں یات دار اِیت۔
ھَسام: استاد! انسان ءِ جند، انسان ءِ تخیل، انسان ءِ جمالیاتی حس یکشل ءَ سان زوروکیں چیز اَنت، اے وڑ نہ اِنت کہ انسانے ما گْوش ایں پیداک بوتگ دانکہ مرتگ آ یک وڑءَ منتگ۔ آ لازُم متاثر بوتگ، چہ ھرچ چیزءَ متاثر بوتگ۔ مرچی ایش اِنت کہ میڈیاءِ زمانگ اِنت، لبزانک اِنت، فلم اِنت۔۔۔۔ انسان متاثر بوھگ ءَ اِنت ما ھم بوھگ ءَ ایں۔ یک رندے یک سنگتے منی کِرّءَ افسانہ یے وانگءَ اَت گڑا کسہءِ سیٹنگ فرانس اَت ءُ کارست ھم گْوش ئے زاناں مئے مُلکی مردمے نہ اَت، زاھر اِنت سیٹنگ کہ فرانس اِنت۔۔۔ کارست افیسءَ روت، پدا لوگءَ آیگءَ بیت ٹریفکءَ پسّ ایت۔ ھمے رنگیں دگہ جیڑہ۔۔۔ گڈا من ایشی ءِ سَوَب جست کت کہ اودءِ کارست ءُ اودءِ سیٹنگ پرچا؟ (من ءَ اعتراض نیست اَت، کسہ ھرچی بوت کنت) بلے آئی ءَ یک گپے کت کہ “چوناھا ایش اِنت کہ بلاھیں ساچشتءِ واستہ بلاھیں سیٹنگےءِ بوھگ ءُ بلاھیں جیڑھے ءِ بوھگ، بلاھیں چاگردےءِ بوھگ اژدری اِنت،” نوں ایش اِنت کہ ھما کوم کہ طاقتور اَنت، آیانی تخیل، آیانی نظریہ جمالیات، آیانی لبزانک ءُ آیانی درشان ھم طاقتور اَنت۔ تو سما کنئے کہ مرچی مئے کِرّءَ ھرچ چیز کہ نبیسگ بوھگءَ اِنت آئیءِ تہءَ یک بھرے انچیں ھست اِنت کہ آ بس گیگان گرگءَ اِنت۔ یک انچیں ادبےءِ، یک انچیں مسلھےءِ کہ آئیءِ نہ اِنت۔ مسال ء ھبرءَ من یک کسھے نبشتہ کن آں ، کسہءِ کارست ھُدا بکش اِنت، ھُدا بکش مند میتّاپءَ نشتگ، کسہءِ وھد دوھزار چاردہ اِنت، من نبشتہ کتگ کہ “ھُدا بکشءَ اِسپُست وتی چادرءَ کت اَنت ءُ شت پارکءَ اسپیتیں بِنچےءِ سرا نشت،” بلے میتاپءَ پارک ھست نئیکہ بِنچ۔۔۔۔ اے گیگانءَ تو وت مارئے؟
منیر مومن : بالکل اے چیز بنت، اے ھرچ ادب ءِ تہءَ ھست اَنت ۔ ھما کہ powerful معاشرہ اَنت، پاور فل ادب اَنت، آیاناں کہ communication sources ھست اَنت، آ وَ اثر دور دئینت، آیانی کار ھمیش اِنت۔ بلے منی ڈیوٹی چے اِنت؟ تئی ڈیوٹی چے اِنت؟ من تو کہ یک علاقھےءَ نشتگ ایں اودءِ راستیاں ھرچ روچ گندگءَ ایں، لھتیں راستی کہ ھرچ روچ منی دیمءَ انت، لھتیں جنجال کہ ھرچ روچ منی دیمءَ انت، لھتیں انچیں شادہ کہ ھرچ روچ منءَ بچکندگ پرمائیت، آیا من اے influenceءِ سَوَبءَ وتی درائیں چیزاں یلدات بکن آں؟ من گش آں باید اِنت چوش مہ بیت۔ آیانی اثر وَ بیت بلے اے ھدّءَ دانکہ مردم باید اِنت قربانی مہ دنت۔ تو کہ ھُدا بکشءَ پارکءَ برئے گڑا بِنچءِ بدل ءَ تگردے ایر بکن۔
ھَسام: چوناھا اثر باید اِنت بہ بیت بلے گیگان دگہ چیزے۔۔۔۔ مرچیگیں دیوان قاضی ءِ نام ءَ اِنت، قاضیءِ گڈی روچاں یک گپے سک رواج گپتگ اَت، بھتامے اَت، راستی یے اَت، اے گپ ءَ شرگدار شرتر کت کن اَنت۔ آ ایش اَت کہ قاضی رِپیٹ اِنت، دانکہ مارا ھوش اِنت ھرچ مزنیں شائرءِ بابتءَ انچیں گپ ھست انت کہ پلانی رپیٹ اِنت، پلانی چوش اِنت۔ تو وتی بابتءَ ھم باز  رندءَ بگندئے انچیں گپ اش کن ئے۔ وھدیکہ ما گش ایں یک شئیرے رپیٹ نہ اِنت، یک شئیرے نوک اِنت، ما ھمدءَ ابکہ بئیں کہ ما شئیرءِ نازرکی، شئیرءِ زبان ءُ بیان، شئیرءِ ٹریٹمنٹ، اے چیزاں بے ھال کن ایں ءُ گیشتر سرھالءِ نیمگءَ رو ایں، ھما چیزءِ سرءَ کہ شئیر نویسگ بوتگ۔ نوں تئی وتی ھیالءَ مھر، زندگی، تھنائی، مُلوری انچیں سرھال اَنت کہ کوھن بنت؟ یا کوھن تھنا ھما وڑ بیت، ھما وڑءَ کہ شائری مدام بوتگ؟
منیر مومن: اسلءَ ایش اِنت کہ اے repetitionءِ بھتام وَ ھرچ جاگہ لگ ایت، باز کسءَ لگ ایت۔ بلے منی ھیالءَ رپیٹیشنءِ ھما کہ بدترین طریقہ اِنت، آ ایش اِنت کہ  یک شائرے یا یک ادیبے، وتی object ءَ دست چوں جنت؟ منءَ یک گپے گْوشگی اِنت من آئیءَ چوں چست کن آں، چوں ایر کن آں؟ چوناھا وَ ایش اِنت کہ ھچ subject نوک نہ اِنت، دنیا کہ اے ھدّءَ  رستگ درائیں سبجیکٹ use بوتگ اَنت، بقولِ تئی ءَ انسانءِ گم یا وشی، درد، تکلیف، اے دراہ یکیں چیز اَنت، ھست اَنت ءُ ھمے گشگ بنت۔ نوک ءُ کوھن صرف تئی ھما چیزءَ را دست جنَگءِ انداز کنت۔ وھدیکہ یک مردمے پنجاہ سال یکیں چیزءَ یکیں جاگہءَ دست جنت پدا یکیں جاگہءَ ایر کنت تو آئیءَ را گْوشئے آ رپیٹ اِنت۔ انچشکہ تو نقادے نئے انچش من ھم نقادے نہ آں بلے ایش اِنت کہ جیڑگ کپ ایت مردمءَ، بازیں چیز جیڑگ پرما اَنت۔ باید اِنت مردم بہ جیڑ اِیت، گپ کنگ ءَ چہ جیڑگ منی ھیالءَ گیشتر پائدگ دنت مارا اے مسلھانی سرا۔ ھما اوریجنل بیان باید اِنت جیڑگ بہ بیت ۔رپیٹیشن وَ مئے کِرءَ سک باز اِنت، اے گپءَ تو باز مردمءِ ھوالہءَ کت کن ئے۔ منی ھیالءَ آ ھمے اندازءَ رپیٹ اَنت کہ آ یکیں چیزءَ یکیں جاگہءَ دست جنگءَ اَنت، چست ئِے کن اَنت پدا ھمودءَ ایر ئِے کن اَنت، اے رپیٹیشنے۔ موضوع اینچکیں مزنیں رپیٹیشنے نہ اِنت، اسٹائل یا درشانداب یا اسلوب رپیٹیشنے نہ اِنت۔ رپیٹیشن ھمیش اِنت کہ تو matter ءَ deal چوں کنئے؟ یکیں وڑءَ ڈیل کنئے کائے؟ تئی ٹریٹمنٹ آئیءِ گوما چون اِنت۔ اگاں تو یکیں چیزءَ یکیں وڑءَ ٹریٹ کن ئے گڑا اے رپیٹیشنے۔ بالکل رپیٹیشنے۔ درد ترا ھرچ وھدءَ یکیں تکلیفءَ چیا دیگءَ اِنت۔ کمے آئی ءَ focus کن، آئیءِ کدّءَ مستر کن ءُ بہ چار۔ اگاں دردءَ را ما اودءَ  سما کتگ گڈا مرچی باید اِنت منءَ اِدءَ نظر ءَ بئیت۔ اے فنکارءِ تہءَ بوھگ لوٹ ایت، اگاں نہ آ رپیٹ اِنت۔
ھَسام: ھمے شائریءِ جیڑگءِ گپ، ھمے رپیٹیشنءِ گپ ءُ ٹریٹمنٹءِ گپ اَنت۔ مرچی ھم منی ھیال ءَ مشائرھے ھست اِنت، مشائرہءِ ھوالہءَ من ءُ تو باز رندءَ پیسرءَ گپ کتگ۔ انچوش گْوش انت شائری ءَ دو چیز ھراب کنت; یکے جاھلیں مردمءِ واہ واہ ءُ دومی عالمیں مردمءِ ھاموشی، ءُ مشائرہ ھما جاگہ اِنت کہ اودءَ اے دوئیں چیز ھست اَنت۔
منیر مومن: چوناھا ایش اِنت کہ منءَ اِدءَ مشتاق احمد یوسفیءِ یک گپے یات کئیت، مشائرہءِ سرا منی ھیالءَ پرفیکٹ تریں گپ ھمیش اِنت، آ مردءَ گشتگ کہ “چشیں ھرچ شئیرے کہ دو سیکنڈءِ تہءَ پنچ سَد مردمءِ سمجھءَ بئیت آئیءِ صحت خطرہءِ تہءَ اِنت۔ ءُ مشائرہءَ ھما شئیر چل ایت کہ دو سیکنڈءِ تہءَ پنچ سَد مردمءِ سمجھءَ بئیت ” اے واستہ مشائرہءَ تھنا مئے ناں منی ھیالءَ اے سرجمیں ریجنءِ شائریءِ ھراب کنگءِ تہءَ مزنیں دستے ھست۔ مشائرھاں باز نقصان داتگ شائریءَ را، اوریجنل شائریءَ را۔
ھَسام: اوریجنل شائری کجام اِنت؟
منیر مومن: اوریجنل شائری ھما اِنت کہ زگر بہ بیت، تو وتی گپءَ وتی وڑءَ، وتی اندازءَ بہ گش ئے۔ من کہ وتی گپءَ وتی وڑءَ گش آں گڑا آ یکیں وھدءَ پنچ سَد مردم ءِ سمجھ ءَ نئیت، مردم واہ واہ نہ کن اَنت۔ بلے من rotten pattern ءَ شئیر گش آں گڑا منءَ واہ واہ مھلوکءِ کیش کنگی اَنت، مھلوکءِ ستائش منءَ زورگی اَنت، اے پائدہ منءَ مشائرہءِ تہءَ بیت بلے منی شائریءَ را اے نقصان دنت۔
ھَسام: پاپولر ادبءِ چوناھا متلب ھمیش اِنت کہ یک مزنیں audience یےءِ سمجھءَ بئیت ءُ آ مزنیں اوڈیَنسےءِ واستہ نبشتہ کنگ بہ بیت، کہ ارزانیں زبانءَ ما آئیءَ مارکیٹی ادب گش ایں۔ بلے زاناں زروری اِنت کہ پاپولر ادبءِ معیار جھل بہ بیت؟ چوش بوت نہ کنت کہ مھلوکءَ الکاپیں ادب دوست بہ بیت؟
منیر مومن: چش بوت کنت بلے ایش اِنت کہ ھما percentage سک کم اِنت، ابرمی کم اِنت۔ من ءُ تو زیادہ ئِے کجا چہ کن ایں۔ مھلوکءِ nature ایش اِنت کہ آئیءَ را سُبکّیں چیز دوست بیت، سستائیں ءُ زود ھضمیں چیز آئیءَ را دوست بیت، دماغی صحتءِ واستہ آئیءِ زود ھضمیں چیز شرتر اِنت، آ ھمائیءَ کارمرز کنت، اے نیچر اِنت مھلوکءِ، منی تئی مسئلہ نہ اِنت۔
ھَسام: متلب تو اے گپءِ منوک ئے کہ ھما ادب کہ طاقتور اِنت آئیءِ وانوک کم اَنت؟
منیر مومن: بالکل آئی ءِ وانوک کم اَنت۔
ھَسام: مئے گپ ءُ رپ باز اَنت بلے منی ھیالءَ ما چہ ھمدءَ وتی دیوانءَ آسر بہ کن ایں بلے آسر کنگءَ پیسر من لوٹ آں کہ ما تئی شئیرے/لچھے چیزّے گوش بہ دار ایں۔
گڈسرءَ منیر مومنءَ وتی لچّہ “شیکّو”  دیوانءِ دیمءَ ونت ءُ دیوان ھلاس بوت۔