Scholasticide
گالبند ءِ گْونڈیں پجّارے
حمل رفیق بلوچ
اگاں بنی آدم ءِ بُندپتر ءَ چمشانکے دیگ بِہ بیت گڑا مارا ھمے گِندگ ءَ کئیت کہ بنی آدم ءِ بُن دپتر ءَ جنگ ءُ جیڑہ تہنا گوں زہم ءُ سگار، بمب ءُ ٹوپاں گوں نہ بوتگ اَنت۔ بلکیں باز براں جنگ کتابجاہ، وانگ جاہ، زبان، زانتکار، زانت ءُ زانشت ءِ بگیری ءَ ھم جُنزینگ بوتگ اَنت۔ اے دابیں جنگ کہ آیانی تہ ءَ راج یا کہ دودمانانی زانشتی ھستانک ولگوج کنگ بِہ بنت اے دابیں جنگان ءَ یا کہ ھمے عمل ءَ را نوکیں گالبندے ءِ رِد ءَ Scholasticide گْوشگ بیت۔
اے گالبند اولی رند ءَ 2006 ءَ چہ یونیسکو ءِ نیمگ ءَ”ایجوکیشن انڈر اٹیک ” ءِ نام ءَ شِنگ بوتگیں اھوالے ءَ چہ دیم ءَ کئیت۔
“The killing, abduction and flights of academics in Iraq and the destruction of institutions of higher learning constitute what may be called Scholasticide.”
بنداتی وھد ءَ ”زانت کُشی“ ءِ گالبند میان اُستمانی رِد ءَ نبشتہی دروشم ءَ ھمد ءَ کارمرزگ بوتگ۔ بلے اے اھوال ءِ تہ ءَ اے گالبند Quotation marks (‘ ’) ءِ تہ ءَ بند کنگ بوتگ بزانکہ پہ ادارُکی کارمرز کنگ بوتگ یاکہ آفیشلی منگ نہ بیتگ۔
اھوالکاری ءِ رِد ءَ اولی رند ءَ ماں جنوری 2009 ءَ دی گارڈینءِ تہ ءَ پلستینی ماہرِ تعلیم ڈاکٹر کرما نبلسی ءَ اے گالبند ءَ چش کارمرز کنت ءُ گُشیت کہ:
“Now in Gaza, we see the policy more clearly than ever – this ‘scholasticide’. The Israelis know how important education is the Palestinian tradition and the Palestinian revolution. They cannot abide it and have to destroy it.”
بزانکہ آ گُشیت نوں غزہ ءِ تہ ءَ ما اے شوربندی ءَ گیش شاھیگانیں دروشمے ءَ گندگ ءَ ایں۔ ازرائیل جوانیں رنگے ءَ سرپد اِنت کہ زانشت پلستینی روایت ءُ پلستینی آجوئی زرمبشت ءِ ھاتر ءَ چنچو ارزشت دار اِنت ءُ ازرائیل اے زانشت ءَ اوپار کُت کنگ ءَ نہ اِنت۔ ھمے واست ءَ آ اشی ءَ تباہ کنگ لوٹیت۔اگاں چش بہ گُش اِت کہ اے گالبند بنداتی ءَ چہ اھوالکاری ءِ رِد ءَ کامرزگ بوتگ ءُ پدا رند ءَ کم کم ءَ اکیڈمک ءُ میان اُستمانی ادرھانی تہ ءَ کارمرز بوان بوتگ تہ ما رد بوت نہ کنیں۔
چوناھا اے گالبند بندات ءَ پلستین ءِ وانگی ادارھانی بگیری ءَ کہ ازرائیل ءَ زوراکی کُتگ اَت دیم ءَ اتک۔ بلے اشی شاھیگانی کسان نہ اِنت بلکیں چہ گْوستانک ءَ مارا بے کساس اشی ءِ درور گِندگ ءَ کئیت، کْوھنیں چین، رومی سلطنت، کلیسائی یورپ، نوک آبادی تاکت ءُ نوکیں جہانی سیاست اشی ءِ گواہ اَنت۔
چہ دو لبز ءَ زورگ بوتگ۔ Scholasticide
بزانکہ گوں وانگءَ ھم دپScholastic
بزانکہ کُشگ-cide
تو گُشت کن ئے کہ زانت ءُ زانشت، وانگی ادارھ یا کہ زانتکارانی گوں یک شوربندی یے ءِ رِد ءَ کُشگ۔
Journal of genocide research
ءِ نبشتہ کار اشی ءَ چو اے داب ءَ گیشین ایت۔
“The systematic and deliberate destruction of a people’s educational institutions, cultural knowledge systems, language of scholarship, and intellectual class.”
بوت کنت کہ اے گالبند نوک اِنت، بلے اے عمل مارا سداں سال پیسر ھم گندگ ءَ کئیت اِنت، اشی ءِ مکسدانی تہ ءَ مَجگی گلام ودی کنگ، علمی بالادستی ءِ پُلگ ءُ نوکیں پدریچ ءَ را چہ آئی دودمانءَ چہ دور دارگ ءُ سِندگ اِنت۔
انسانی گوستانک ءُ زانت کُشی
نوں بیا ما وتی چمّاں ماں مہذبیں دگنیا ءَ شھاریں کہ مروچی آ وتارءَ دیمروئی کتگیں استان سرپد بنت ءُ زیکیں روچ ءَ اِے تباہ کاری ءِ میان ءَ آیانی چونیں دستے بوتگ۔
ما وھدیکہ کوھنیں چین ءَ چاریں داں اود ءَ کتابانی ماندارگ ءِ عمل گندگ ءَ کئیت اِنت۔چین ءِ گْوستانک ءِ شین سلطنت 221-206 ق-م ءِ بنداتی بادشاہ قین شی ہاونگ بوتگ کہ آئی چین ءِ کروتکگیں اِستان یکجاہ کُت اَنت۔ آ چوناھا یک آمرانہ ھمکرانے اَت آئی لوٹِت کہ سرجمیں سلطنت یکّیں کانودی، دودمانی ءُ پِگری رھبندے ءِ رِد ءَ بِہ جُنزیت۔
آئی ءَ 213 ق-م ءَ ھُکم دات کہ کانودی پگر (Legalism) ءَ بندوکیں کتاباں ابید ھر ھما کتاب کہ پلسپہ ءُ روایتانی سرا نبشتہ کنگ بوتگ اَنت آیاں ماندار اِت۔ اے ھُکم ءَ چہ پد ہزارانی کچّ ءَ کتاب ماندارگ بوت اَنت کہ آیانی تہ ءَ کنفیوشس، تاؤ، یوآن، کِشت ءُ کشار، زیمل، گْوستانک ءُ شاعری ءِ سرا نبشتہ کنگ بوتگ اَنت۔
ھنچش گُشگ بیت کہ چارسد ءُ شست زانتکار زندگ ءَ کَل کنگ بوتگ اَنت پرچا کہ آیاں گوں بادشاہ ءِ لیکہ ءَ اختلاف داشتگ۔ تہنا ھما کتاب دست جئنگ نہ بوتگ اَنت کہ آ شاھی گْوستانک نویسانی وسیلہ ءَ نبشتہ کنگ بوتگ اَنت۔ اے کار ءِ بُنّکی سوب ھمے بوتگ کہ پِگری بودناکی ھلاس کنگ بِہ بنت، گْوست ءِ پِگری ءُ گْوستانکی روایت سرجم ءَ ھلاس کنگ بِہ بنت۔
رومن سلطنت ءِ وھد ءَ دَری زانتانی مزنیں کساسے ءَ بگیری کنگ بوت، رومن سلطنت ءَ 27ق م داں 476 عیسوئی ءَ یک شاھیگانیں جاھے گِپتگ اَت کہ آیانی تہ ءَ یونان، مصر، شام ءُ ایدگہ دیمروئی کُتگیں دَمگ ھوار اتنت۔
یونان گیش پلسپہ، ریاضی ءُ سائنس ءِ ھساب ءَ دگنیا ءِ دیم ءَ نامدار اَت ءُ روم ءِ جندئے تہ ءَ کانود، انجینئیرنگ ءُ لشکری شوربندی ءِ سرا گیش زور دیگ بوتگ اَت ءُ روم ءِ مردمانی کرّا یونانی زانت بے پائدگ اَت، رومی نبشتہ کاراں یونان ءِ نبشتہ کارانی سرا مزاک ءُ ملنڈ کُت، یونانی استادان ءَ کم پگار دیگ بوتگ اَت۔
اسکندریہ کتاب جاہ کہ چہ اسلام ءَ پیش دگنیا ءِ مستریں زانشتی کُنجاں چہ یکّے اَت، رومن ءِ دور ءَ آ باز براں ماندارگ بوت۔
وھد ءَ عیسائی رومن بادشاہ تیوڈوسس ءَ سال 391 ءَ ایدگہ مزہبی ادارہ بند کُت اَنت ءُ اود ءَ پلسپہ ءُ سائنس ءِ سرا پابندی جَت، ا کار ءِ سوب عیسائیانی علم ءُ زانت ءِ بالادست کنگ ءُ ایدگہ زانت ءُ زانشتانی چیر ترّینگ اَت۔
ھمے سوب اَت کہ روم ءِ تہ ءَ یونان ءُ ایدگہ جاھانی وانگی رھبند چہ یورپ ءَ در اتک اَنت، پِگری آزاتی ھلاس کنت بوت۔
دیمتر ءَ ما چاریں کہ (مڈل ایج) بزانکہ میانی دور ءَ یورپ ءِ تہ ءَ زانشت ءِ دارگ ءِ ھاتر ءَ چے کنگ بوتگ؟
یورپ ءِ گْوستانک ءِ تہ ءَ پنچمی صدی ءَ داں پانزدھمی صدی ءِ زمانگ ءَ “ڈارک ایج” بزانکہ سیاھیں دؤر گُشگ بیت۔ اے دور ءَ سرجمیں کار ءُ رھبند رومن کھیتولک چرچ ءِ دست چیر ءَ اتنت۔ بزانکہ راجمانی، سیاسی ءُ زانشتی پِڑ ءِ درائیں چِست ءُ ایر سرجم ءَ کھیتولک چرچ ءِ دست چیر ءَ اتنت۔ آ وھد ءَ سائنس ءِ پِڑ ءَ پٹّ ءُ پول سک کم اَت۔ پِگری آجوئی کُفر گُشگ بوت ءُ علمی ءُ پلسپیانہ گپ ءُ باوستاں بغاوت ءِ نام دیگ بوت۔
اے وھد ءَ تہنا نیکراہی گپ ءُ تران چشکہ (تورات، انجیل، فقہی باوست) تہنا زانت ءِ وسیلہ جوڈ کنگ بوتگ اتنت۔
اے زمانگ ءِ نامداریں درورے گیلیلو اِنت، وھدیکہ گیلیلو ءَ کوپرنیکس ءِ لیکہ ءِ سرا باوست کُت ءُ گُشت کہ اے راستیں لیکہے کہ زمین روچ ءِ چپ ءُ چاگرد ءَ چکرگ ءَ اِنت گڑا چرچ ءَ گُشت کہ تو کافر بوتگ ئے، آئی سرا دنیا ءُ جہان ئے بُہتام جنگ بوت اَنت آئی ءَ گُشگ بوت کہ تو توبہ بہ کن ءُ آ نزر بند کنگ بوت۔ءُ ھمے نیکراہی مردماں بازیں کتابانی لڑے گیشینت ءُ ھمے چیز دیم ءَ آؤرت کہ اے کتابانی وانگ جُرم اِنت۔ ھمیشی ءِ سوب ءَ یورپ زانشتی پِڑ ءَ 1000 سال پُشت ءَ کپت ءُ یورپی Renaissance ھم ھمے عمل ءِ یک پد کردے اَت۔
اے ویل مارا ھمے گࣿوشیت کہ نیکراہی مردماں وتی سِتکانی رکّینگ ءِ ھاتر ءَ راستی ءِ درگیجگ ءِ عمل گوں جُرم ءَ بندوک کُت ءُ مردم مجرم گُشت اَنت کہ آیاں زانشتی پِڑ ءَ کار کُتگ اَت۔
نوک آباتکاری اھد ءُ زانت کُشی
چریشاں ابید ھم اگاں ما نوک آباتکاری ءِ اھد ءَ بیائیں گڑا مارا زانت کُشی ءِ عمل اد ءَ ھم گِندگ ءَ کئیت اِنت۔وھدیکہ یورپی تاکتاں ایشیا، افریکہ ءُ لاطینی امریکہ ءِ سرا وتی بالادستی برجم داشت، گڑا آیاں زوراکی ءَ ابید ھَندی وانگی رھبند ءِ ھلاس کنگ ءِ سرا کار بندات کُت۔ ایردستیں راج چہ وتی گْوستانکی راستیاں دَر کنگ بوت اَنت ءُ زوراک ءَ مَجگی گلام ودی کنگ ءِ جُہد گوں ترندی ءَ بنا کُت
برصغیر ءِ تہ ءَ وھدیکہ برطانیہ اتک گڑا آئی ءَ ھَندی مردمانی ایردست دارگ ءِ ھاتر ءَ جتا جتائیں شوربندی ٹہینت کہ آیانی تہ ءَ یکّے لارڈ میکالے اَت کہ آ یک دستاویزے دیم ءَ کاریت کہ آئی نام Minute on education اِنت۔ اشی ءِ تہ ءَ اے مرد نبشتہ کنت:
“A single shelf of a good European library is worth the whole native literature of India and Arabia”
اد ءَ چہ ھمے پدّر بوھگ ءَ اِنت کہ لارڈ میکالے ھَندی زبان ءُ وانگی رھبنداں چوں ایر جنگ ءَ اِنت ءُ وتیگ ءَ شر پیشدارگ ءَ اِنت۔
چوناھا اشی ءِ لوٹ ھمیش بوتگ کہ بر صغیر ءِ تہ ءَ ھنچیں تبکہے ودی کنگی اِنت کہ آ چہ ھون ءَ ھندوستانی بہ بنت بلے مَجگی ھساب ءَ انگریز جوڈ بہ بنت۔ دانکہ ما ھمیشانی وسیلہ ءَ وتی بالادستی ءَ جوانیں رنگے ءَ برجاہ داشت کُت بہ کنیں۔
فرانس ءِ کبزہ ماں الجزائر ءَ
وھدیکہ فرانس ءَ 1830 ءِ زمانگ ءَ وتی بالادستی ماں الجزائر ءِ تہ ءَ بِنا کُت۔ داں 1880 ءَ کساس فرانس ءَ 90 درسد ھَندی وانگی ادارہ بند کُت اَنت ءُ فرانس ءَ تہنا فرانسیسی زبان وانگی زبان جوڈ کُت پرچا کہ فرانس ءَ الجزائر ءِ مردم چہ وتی زانشتی، نیکراہی ءُ دودمانی روتگاں چہ سندگی اَت۔
ھمے سوب اتنت کہ چہ آزاتی ءَ پد ھم الجزائر فرانسیسی وانگی رھبند ءِ تہ ءَ مانگیشتگ اَت۔
برطانیہ، فرانس ءُ پرتگال ءِ دابیں نوک آبادی تاکتاں ھَندی زبان ءُ وانگی رھبندانی باروا گُشت کہ اے کْوھن اَنت ءُ شمارا ھچ دات کُت نہ کن اَنت، کتابانی تہ ءَ تہنا یورپ ءِ گْوستانک ءُ لبزانک جاہ دیگ بوت اَنت، ھَندی زھگ ءُ گْونڈو گُشگ بوت اَنت کہ شمئے مات ءُ پِت جَٹ ءُ جاھل اَنت۔
نوک آباتکاریں تاکتانی واھشت ءُ لوٹ ھمیش اَت کہ ما ھَندی دودمان ءُ آیانی زانشتی پجّار ءَ گار بِہ کنیں ءُ آیاں وتی لوٹانی سرجم کنگ ءِ ھاتر ءَ زانت کُشی ءِ دابیں شوربندی دیم ءَ آورت ءُ کارمرزگ بندات کُت۔
گْوست ءِ ھساب ءَ مارا ھستیں دور ءَ زانت کُشی ءِ عمل بے کساس دست کپیت بزانکہ اے تہنا گْوستگیں اھد ءَ نہ بوتگ یا کہ تہنا گوں نوک آباتکاری ءِ زمانگ ءَ گوں بندوک نہ اِنت۔
پلستین ءِ تہ ءَ ازرائیلی زوراکی ءُ زانت کُشی ءِ عمل مزنیں ھسابے ءَ دگنیا ءِ دیم ءَ پدّر اَنت۔ ازرائیل ءَ باز براں غزہ ءُ پلستین ءِ روکپتی نیمگ ءِ وانگ جاہ، مزن شاہ دربرجاہ ءُ کتاب جاھانی سرا وتی زانت کُشی ءِ شوربندی کار بستگ۔ 2014 ءُ 2023 ءِ جنگانی میان ءَ بازیں شاہ دربرجاھے سرجمی ءَ تباہ کنگ بوتگ اَنت، ہزارانی کساس ءَ نودربر نمیران کنگ بوتگ اَنت ءُ بازیں پلستینی پروفیسر ھمے واست ءَ دزگیر کنگ بوتگ اَنت کہ اے پہ ازرائیل ءَ خطرہ اَنت۔
پاکستان ءَ وھدیکہ سرچ لائٹ آپریشن ءِ نام ءَ بنگلہ دیش ءِ سرا آپریشن بنا کُت گڑا اے آپریشن ءِ تہ ءَ گیش نودربر ءُ زانتکاریں مردم جنگ ءُ کُشگ بوت اَنت ءُ آپریشن ءِ تہ ءَ ھاس ڈھاکہ شاہ دربرجاہ کہ راجکاری ءِ بُنجل اَت نشانگ کنگ بوت۔ اے آپریشن ءِ تہ ءَ ڈاکٹر، پروفیسر ءُ بے کساس نودربر گوں بے رحمی ءَ کُشگ بوت اَنت۔ اے آپریشن ءِ مکسد تہنا گہگیری زرمبشت ءِ ھلاس کنگ نہ اَت بلکیں بنگلہ دیش ءِ تہ ءَ زانتکارانی ھورکیں جاھے پیداک کنگ اَت۔ دانکہ اے مردم وتی آجوئی ءَ گِپت کُت مہ کن اَنت اگاں اے آجوئی ءَ بگر اَنت ھم بلے پدا وتی استان ءَ شرّیں دابے ءَ جُنزینت کُت مہ کن اَنت۔
ماں بلوچستان ءَ زانت کُشی ءِ عمل
چوناھا ما ھمک ایردستیں راج ءَ کہ چاریں گڑا اود ءَ مارا اے عمل گندگ ءَ کئیت اِنت۔ بلوچستان ءِ درور ھم ھمیش اِنت۔ اے زمین ءِ سرا ھما وھد ءَ کہ زوراک ءَ وتی پاد ایر کتگ اَنت چہ ھما روچ ءَ اے عمل برجاہ اِنت۔ ھمک روچ ءِ بنیات ءَ گندگ ءَ کئیت کہ یک زانتکار ءُ نودربرے برگ ءُ کُشگ بیت۔ یا کہ گار ءُ بیگواہ کنگ بیت۔
بلوچ ءِ کرّا اے دابیں درور سدانی کساس ءَ گندگ ءَ کاینت کہ استان ءِ زانت کُشی ءَ مارا پیشدار اَنت۔ چشکہ نودربریں رھشونانی گار ءُ بیگواہ کنگ ھمے گواھی ءَ دنت کہ اِستان ھمے لوٹیت کہ پگری ءُ زانشتی رِد ءَ ورناھاں دور داشت کُت بہ کنت۔
ھمے پیم ءَ چشکہ 2013 ءِ وھد ءَ بلوچستان ءِ کتاب جاھانی بند کنائینگ ءُ کتابانی ماندارگ، کتاب بھا کنوکان ءَ بیگواہ کنگ، بلوچی ءُ براہوئی کتابانی سرا چھاپہ جنگ۔ اے سرجمیں عمل استان ءِ زانت کُشی شوربندی ءِ بہر اَنت۔ سیاسی ءُ رژنا پگری ءِ سرا باوست کنوکیں مردمانی کُشگ چشکہ پروفیسر صباء دشتیاری، زاہد آسکانی، چئیرمین گلام مھمد یا کہ زاہد بلوچ ءُ زاکر جان ءِ دابیں زانتکارانی گار ءُ بیگواہ کنگ بہ بیت۔ اشاں ھوار دگے سدانی کساس ءَ چشیں درور ھست اَنت ءُ اے عمل روچے مرچیگ ءَ گوں ترندی ءَ برجاہ اِنت۔ مرچی ھم بلوچستان ءِ وانگ جاہ لشکری بُنجل جوڈ کنگ بوتگ اَنت ءُ بوگ ءَ اَنت کہ اشی ءِ سوب ءَ نودربرانی اکیڈمک وانگ سک باز سانمند اِنت۔ زانت کُشی ءِ عمل تہنا وانگی ادارھانی تباہ کنگ یا کہ کتابانی ماندارگ ءِ نام نہ اَنت۔ بلکیں اے یک ھاسیں ءُ مزنیں شوربندی یے کہ ھمیشی ءِ وسیلہ ءَ راجانی دود ءُ ربیدگ یا سِتکاں زوراک چہ ھَندی زانشتی میراث ءَ در کنگ ءِ جُہد ءَ کنت۔
ہستیں وہد ءَ بلوچ ءِ زانت کُشی ءِ درور بلوچستان کتاب کاروان ءِ کتاب میڑہانی سر ءَ استان ءِ ادارہانی بیڑ برگ ءُ بلوچ ورنایاں گوں کتاباں ہوار دزگیر کنگ ءُ زندان ءَ بند کنگ ءِ عمل اِنت کہ چے پیم استان بلوچ ورنایاں چہ زانشت ءَ دیر دارگ ءِ ہاتر ءَ بلوچستان کتاب کاروان ءِ کتاب میڑہانی سر ءَ بیڑ بارت، بلوچ ورنایاں تُرسین ایت، بیھار دنت ءُ کتاباں بارت ءُ بندیگ کنت۔دومی نیمگ ءَ وانگی ادارہانی تہ ءَ زانشتی عمل کہ آہانی تہ ءَ زانشتی مراگش ءُ دیوانانی سر ءَ ایراد کنگ ءُ نودربراں تُرس ءِ آماچ کنگ ہوار اَنت۔ ہمے پیم بلوچ ورنایانی زورانسری اوار جنگ ءُ زندانیگ کنگ یاکہ بلوچ ورنایاں گچین کنگ ءُ آہاں شہید کنگ ہوار اَنت۔
ھنچشکہ واجہ صباء جاھے گُشیت کہ: ایردستیں راجانی فلسفیانہ شعور آشوب ءِ بُنیات ءُ زوراک ءِ مرگ اِنت”
وھدیکہ ایردست ءِ تہءَ ھمے زانت ودی بوت کہ من کئے ءَ آں؟ منی پجّار چی اِنت؟ منی ربیدگ کجام اَنت؟ منی بُندپتر چی اِنت؟ گڑا ایردست پاد کئیت ءُ ھبر کنگ بناہ کنت۔ گہگیری ءِ درچے بندات بیت۔ اسل ءَ زوراک چہ ایردست ءِ زانت ءَ تُرسیت پرچا کہ ایردست اگاں زانگ بنا بہ کنت گڑا وتءَ پد جنت ءُ زوراک ءِ روتگاں چہ بُن ءَ ولگوج کنت۔
